نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

• پوریا اسمعیلی ¹
• عباس برومند اعلم ²
• محسن بهرام نژاد ³
• امیرحسین حاتمی ⁴

¹ دکتری تاریخ ایران بعد از اسلام، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه بین‌المللی امام خمینی(ره)، قزوین، ایران

² دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه تربیت مدرس. تهران. ایران

³ دانشیار گروه تاریخ؛ دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه بین‌المللی امام خمینی(ره)، قزوین، ایران

⁴ دانشیار گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه بین‌المللی امام خمینی(ره)، قزوین، ایران

چکیده

این نوشتار اقدامات و چگونگی عملکرد سلجوقیان را در نظام آبیاری اراضی زراعی و باغی شرح می­دهد. سرزمین ایران به‌خاطر وسعت و تنوع اقلیمی خاص، در میان سرزمین‌های اسلامی از اهمیت بسزایی برخوردار است؛ نیمۀ جنوبی و برخی از مناطق شرقی ایران، به‌سبب کمبود بارندگی و نیز اقلیم گرمسیری، همواره مشکلاتی را برای کشاورزان در طول تاریخ ایجاد کرده است که حاکمان سلجوقی هم از این قاعده مستثنی نبودند و با توجه به اینکه عایدات حاصل از زراعت برای آنان حیاتی بود؛ بنابراین به‌ناچار تمهیداتی را اندیشیدند. در همین راستا این سؤال مطرح می‌شود که عملکرد سلجوقیان در مدیریت نظام آبیاری چگونه بود؟ فرضیۀ حاصله چنین است که سلاجقه با توجه به شرایط اقلیمی و نیز اولویت بخشیدن به مناطق کم‌آبی که از نظر اقتصادی مهم­تر بودند، مسئلۀ کمبود آب را مدیریت نمودند. این مقاله با بهره­گیری از روش پژوهش تاریخی مبتنی بر توصیف و تحلیل، طبق نظریۀ ویتفوگل ابعاد و زوایای موضوع را بررسی می­نماید. یافته­های تحقیق نشان می‌دهد که سلاجقه در اکثر مواقع، به‌ویژه در عصر انحطاط، تنها در نقاطی به حفر چاه و احداث قنات می­پرداختند که محصولات خاص و کمیابی، مثل برخی از میوه‌های گرمسیری را پرورش می­دادند؛ زیرا فروش چنین محصولاتی باعث می­شد تا عایدات بیشتری وارد خزانۀ سلطان سلجوقی شود و تا حدودی کسری نقدینگی جبران گردد. بااین‌حال هزینۀ هنگفت وسایل آبیاری اراضی بر عهدۀ زارعان بود که باعث نارضایتی آنان شده بود.

کلیدواژه‌ها

• سلجوقیان
• آبیاری اراضی
• سدها
• قنات‌ها
• چاه‌ها